Potocki Stanisław h. Pilawa (1698–1760), starosta halicki, wojewoda kolejno: smoleński, kijowski, poznański. Był jedynym synem Józefa, hetmana w. kor. (zob.), i jego pierwszej żony Wiktorii z Leszczyńskich.
P. ur. we wsi Ciężów pod Stanisławowem, został ochrzczony z wody w marcu 1698, a uroczysty akt chrztu odbył się w listopadzie t. r. Uczył się prawdopodobnie w szkołach stanisławowskich. Był z matką w obozie w czasie bitwy kaliskiej w r. 1706 i towarzyszył jej w dalszej tułaczce, m. in. w Gdańsku. W młodości uzyskał część dawnych królewszczyzn ojca, położonych w woj. ruskim; w r. 1719 był już star. grodowym halickim i śniatyńskim, w r. 1720 również star. kołomyjskim. Dn. 18 X 1732 ojciec za konsensem Augusta II przekazał mu prawo dożywocia na star. leżajskim. Działalność polityczną, zrazu u boku ojca, rozpoczął w ziemi halickiej, uczestniczył w obradach sejmików i wielokrotnie sprawował zlecane przez nie funkcje. W r. 1720, a potem w r. 1722 był marszałkiem na sejmikach przedsejmowych oraz posłem halickim na sejmy. Posłował z Halicza na jesienny sejm warszawski 1720 r. Sejmik gospodarski w Haliczu powierzył mu 16 IX funkcję komisarza na Trybunał Skarbowy w Radomiu, którą pełnił do 16 VIII 1728. W r. 1723 był marszałkiem Trybunału Radomskiego, a w r. 1724 posłował na sejm z ziemi halickiej. Od r. 1726 ojciec zabiegał dla niego o strażnikostwo lit., które otrzymał w r. 1728. W ostatnich latach panowania Augusta II, wraz z całym rodem Potockich, należał do opozycji przeciwko królowi i Czartoryskim, która starała się nie dopuścić do oddania buławy w. kor. Stanisławowi Poniatowskiemu oraz do ustanowienia sukcesji królewicza Fryderyka Augusta. W r. 1729 pełnił funkcję posła z ziemi halickiej na sejm grodzieński. Był wtedy jednym z grona 20 posłów, którzy 30 VIII t. r. podpisali manifest zrywający sejm, negując jego legalność. Następnie posłował na sejm grodzieński w r. 1730 z woj. bracławskiego. W diariuszu tego sejmu nie ma śladu jego wystąpień. W r. 1732 uczestniczył w obradach sejmu nadzwycz. w Warszawie jako poseł halicki. Poparł wówczas posłów lit., którzy sprzeciwili się zagajeniu sejmu i wyszli z protestacją z izby. Odrzucił wniosek posła krakowskiego Jerzego Ożarowskiego, aby nie przeszkadzano głosom «per turnum», zapowiadając, że nie przystąpi do niczego przed powrotem posłów lit. Potem jednak zmienił zdanie, zapewne skutkiem perswazji prymasa Teodora Potockiego i ojca, którzy mniej byli zainteresowani niż poprzednio w zerwaniu tego sejmu.
Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta II był P. marszałkiem konfederacji zawiązanej 10 III 1733 w Haliczu na sejmiku przedkonwokacyjnym oraz posłował na konwokację z ziemi halickiej. Został wówczas powołany do rady przy boku prymasa i podpisał akt konfederacji generalnej, uchwalonej 27 IV t. r. Sejmik ziemski relacyjny, odbywający się w Haliczu 7 VII, powierzył mu funkcję posła na sejm elekcyjny z instrukcją, zalecającą wybranie na króla Polaka, a odsunięcie kandydatów cudzoziemskich. Następnie P. brał udział 12 IX w elekcji Stanisława Leszczyńskiego, a potem 15 XII w konfederacji ziemian halickich, zawiązanej w obronie praw króla Stanisława I jako legalnie wybranego monarchy. Został też wtedy powołany na delegata do asystowania przy osobie króla i posła na koronację. Po upadku sprawy Leszczyńskiego, gdy ojciec P-ego, wówczas woj. kijowski, ogłosił w marcu 1735 manifest o przejściu całego domu Potockich na stronę Augusta III, on sam znajdował się jeszcze na Wołoszczyźnie wraz z innymi zwolennikami króla Stanisława. Było to powodem zadowolenia przebywającego w Królewcu podskarbiego Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego, którego cieszył brak jedności w rodzie Potockich. Przed sejmem pacyfikacyjnym w r. 1735 August III, starając się zjednać «patriotów», mianował P-ego 8 V t. r. woj. smoleńskim.
W r. 1736 P. kierował pracami nad rozbudową i wzmocnieniem fortyfikacji miasta Stanisławowa. Rozszerzono wówczas i wzmocniono mury, stosując do obwarowań system S. Vaubana, oraz zbudowano cztery nowe baszty (forteca ta w r. 1739 oparła się Kozakom ku zadowoleniu P-ego, który uczcił zwycięstwo, wznosząc statuę Bogurodzicy na przedmieściu Halickim). Wraz z płk. artylerii kor. Krystianem Dahlke pracował również nad ufortyfikowaniem Kamieńca Podolskiego i Częstochowy, zyskując sobie opinię biegłego znawcy w dziedzinie budownictwa wojskowego. Prawdopodobnie spieszący na sejm 1738 r. ojciec powierzył P-emu straż nad granicą, nadając mu tytuł regimentarza generalnego. W l. n. P. wspierał ojca, mianowanego hetmanem w. kor., w walce przeciwko próbom przeprowadzenia reformy wojskowo-skarbowej, podejmowanej przez dwór i «familię» na kilku kolejnych sejmach. Wraz z woj. bełskim Antonim Potockim pomagał ojcu w udaremnieniu sejmu w r. 1740. P. z niepokojem śledził wydarzenia na wschodnich krańcach Rzpltej i posuwanie się Rosji w głąb polskiej Ukrainy. W styczniu 1741 zawiadamiał ojca jako strażnika granic, że Rosja dokonała na Ukrainie rozgraniczenia z Turcją bez udziału polskiego komisarza, zabierając dla siebie na prawym brzegu Dniepru znaczną część star. czehryńskiego. Później donosił o zajęciu przez Rosję tzw. Gardowej Kępy na Dnieprze na północ od Kudaku, zamieszkałej przez podległych Polsce Kozaków, oraz zabieraniu z polskich wschodnich województw chłopów tam osiadłych pod pretekstem, że są to dezerterzy rosyjscy.
W połowie 1741 r. podczas wojny o sukcesję austriacką P. uczestniczył w podjętych przez ojca próbach zorganizowania konfederacji i przekształcenia jej w walkę przeciw Augustowi III i Rosji przy pomocy Prus, Szwecji i Turcji. Ceną za odstąpienie Potockich od tych działań było m. in. nadanie P-emu 3 VII 1742 Orderu Orła Białego i posunięcie go 4 IX 1744 na woj. kijowskiego (P. używał również tytułu generała ziem kijowskich). Nie jest pewne, czy współdziałał z ojcem w zakulisowych staraniach o unicestwienie sejmu grodzieńskiego 1744 r. Podczas tego sejmu obecny był w poselstwie pruskim, gdy posłowie wielkopolscy omawiali sprawę neutralności Polski wobec dworu berlińskiego.
Na sejmie 1746 r. zabierał P. głos, nie wysuwał jednak żadnych nowych propozycji w sprawie aukcji wojska i środków ekonomicznych na jego utrzymanie, co było głównym przedmiotem debaty; odsyłał do uniwersałów królewskich i instrukcji sejmikowych. Sejmiki przedsejmowe w Haliczu niejednokrotnie zalecały swoim posłom na sejmy, aby przypomnieli królowi i Rzpltej zasługi P-ego, prosząc o ich wynagrodzenie w starostwach, dzierżawach lub urzędach (w l. 1746, 1754, 1756, 1758). Halicki sejmik gospodarski w r. 1751 uwolnił od podatków ziemiańskich dobra P-ego, położone w ziemi halickiej, za jego starania o zapewnienie spokoju i bezpieczeństwa na Pokuciu, zagrożonego przez buntujących się chłopów. Na sejmie 1748 r. S. Sługocki, strażnik polny kor., rekomendował P-ego łasce królewskiej ze względu na jego zasługi wojskowe. P. był rotmistrzem chorągwi pancernej i jako syn hetmana nieraz zajmował stanowisko regimentarza generalnego wojsk kor. W r. 1751, po śmierci ojca, P. sprawował również tę funkcję, ale zrzekł się jej wkrótce pod naciskiem Henryka Brühla i Augusta Czartoryskiego, którzy chcieli stanowiska regimentarskie obsadzić ludźmi oddanymi dworowi i «familii».
Przed sejmem grodzieńskim 1752 r. P. był jednym z przedstawicieli «stronnictwa patriotycznego», do których hospodar mołdawski Konstanty Rakowica i basza chocimski z rozkazu sułtana tureckiego nadesłali listy z wyrazami życzliwości. Była to odpowiedź na starania Potockich, aby zaniepokoić Turcję wzrostem wpływów rosyjskich w Polsce i skłonić ją do przysłania na sejm posła nadzwyczajnego. Gdy sejm został zerwany, Brühl i Jerzy Mniszech starali się doprowadzić do zbliżenia «patriotów» z dworem. P. wówczas był zapraszany, wraz z Janem Klemensem Branickim oraz Antonim Potockim i in. krewnymi, na rozmowy z Brühlem. Po zawarciu z inicjatywy Czartoryskich transakcji kolbuszowskiej dn. 7 XII 1753 P. wyraził poparcie 30 XII t. r. dla stanowiska hetmana w. kor. J. K. Branickiego, przeciwnego podziałowi ordynacji ostrogskiej. Następnie jako jeden z grona 32 senatorów i posłów podpisał 29 X 1754 petycję do króla, domagającą się wyznaczenia administracji dla dóbr ordynacji. W marcu 1755 podejmował w Brodach posła tureckiego Hadżiego Ali agę, jadącego do króla. W r. 1755/6, gdy dyplomacja francuska, spodziewając się wojny, chciała zamknąć wojskom rosyjskim drogę na zachód za pośrednictwem wywołanej w Polsce konfederacji, P. podobnie jak i inni członkowie jego rodu utrzymywał nadal związki z Francją. Uczestniczył w konwencji zasiłkowej, zawartej w tym czasie przez francuskiego ministra pełnomocnego F. M. Duranda z J. K. Branickim, A. Potockim i kilku innymi członkami «stronnictwa patriotycznego». Plany konfederackie jednak upadły, wobec odwrócenia przymierzy mocarstw europejskich. Wobec dworu sasko-polskiego P. zachowywał wtedy lojalność, oświadczył gotowość współdziałania z Francją w sprawach zasadniczych, lecz w innych przypadkach chciał zachować możliwość swobodnego postępowania z dworem. Ambasador francuski Ch. F. de Broglie wykorzystał wzburzenie, jakie zapanowało w Polsce w związku z przemarszem wojsk gen. Apraksina przez terytorium Litwy przeciwko Prusom, dla poparcia «patriotów» w toczonej wtedy walce o wakanse. Dzięki temu P. otrzymał 19 XII 1756 nominację na woj. poznańskie, wbrew zamiarom H. Brühla.
W r. 1750 rezydent francuski w Polsce L. A. Duperron de Castéra w sporządzonym przez siebie wykazie głównych fortum w rodzie Potockich szacował roczne dochody P-ego na 24 000 dukatów (piąte miejsce pod względem ich wysokości). Wzrosły one znacznie, gdy po śmierci ojca (1751), który zajmował w wykazie Castéry pierwsze miejsce, P. stał się dziedzicem dużych kompleksów dóbr. Do majętności jego należały: Stanisławów, Tarnopol, Brody (woj. wołyńskie), Załoźce, Złoty Potok (woj. ruskie), Niemirów (woj. bracławskie), Zbaraż (woj. wołyńskie), Konstantynów (woj. podolskie), Józefów (woj. lubelskie) i Krotoszyn (woj. kaliskie). Dobra dziedziczne P. zachował bez uszczerbku. W r. 1755 powiększył je, obejmując dawne dziedzictwo Potockich – Tyśmienicę (woj. ruskie), przekazaną mu przez star. sieleckiego Michała Wielhorskiego. Pierwsza żona wniosła mu Sośnicę w woj. ruskim. P. podpisał prawa i przywileje nadane w drugiej poł. XVII w. przez jego dziada Andrzeja miastu Stanisławów oraz istniejącej w nim gminie ormiańskiej, która rządziła się wg prawa magdeburskiego. Ormianie cieszyli się opieką P-ego i zapewnionymi im warunkami spokojnego rozwoju. P. utrzymywał zamki obronne w Stanisławowie i Brodach. Jego wojska nadworne składały się z 600 żołnierzy piechoty, 200 dragonów, 200 janczarów i ok. 2 000 Kozaków.
P. był znanym ze szczodrobliwości protektorem Kościoła. Powiększył nowym zapisem na rzecz jezuitów w Stanisławowie sumę legowaną im przez ojca na kluczu stanisławowskim. W r. 1752 zajął się przebudową kolegiaty jezuickiej w Stanisławowie wg własnych planów i obliczeń i osobiście nią kierował. Łożył znaczne sumy na budowę kościołów: Bernardynów w Zbarażu (kościół został poświęcony 3 VIII 1755, a w r. 1757 P. ufundował wielki ołtarz), Augustianów w Załoźcach i Franciszkanów w Krzemieńcu, oraz na koronację cudownych obrazów Matki Boskiej we Lwowie w kościele Dominikanów (1751), w Leżajsku u Bernardynów (1752) i w Jarosławiu w kościele Jezuitów na Piasku (1756). Ponadto ufundował 3 klasztory dla trynitarzy: w Stanisławowie, Tomaszowie i Krotoszynie. Otaczał też opieką młodzież z ubogich rodzin szlacheckich, nie szczędząc kosztów na jej kształcenie w różnych zakładach oświatowych. P. zmarł 8 II 1760. Ciało jego zostało wyprowadzone z Załoziec do Zbaraża do kościoła Bernardynów, gdzie odbyły się uroczystości pogrzebowe. Kazania wygłosili wtedy ks. Jan Gajewski i ks. Wenanty Tyszkowski – wydane współcześnie drukiem. Serce złożono w kościele Reformatów w Krzemieńcu.
P. żonaty był dwukrotnie; jego pierwszą żoną (od r. 1719) była córka woj. bełskiego Aleksandra Łaszcza (zob.) – Marianna, drugą od r. 1733 Helena z Zamoyskich (zm. 27 XII 1760 w Brodach), córka Michała Zdzisława, woj. smoleńskiego. Z pierwszego związku pochodził syn Antoni (zm. 1756), star. kołomyjski, i córka Anna, wydana za mąż za Franciszka Salezego Potockiego (zob.). Z drugiego małżeństwa pozostawił siedmioro dzieci, w tym czterech synów: Józefa, krajczego kor. (zob.), Piotra (zm. 1770), star. śniatyńskiego, Franciszka Ksawerego (zm. 1771), star. leżajskiego, i Wincentego (zob.), oraz trzy córki: Teofilę, żonę Augusta Moszyńskiego (zob.), Wiktorię, zamężną za Ludwikiem Pociejem (zob.), i Ludwikę, żonę Ignacego Cetnera (zob.).
Estreicher; Słown. Geogr., (Stanisławów); Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 186–8; Żychliński, XIV 35, 36; Elektorowie; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; – Barącz S., Pamiątki miasta Stanisławowa, Lw. 1858 s. 17, 34, 72, 91, 94, 97, 98, 109, 112, 145, 157–60; Konopczyński W., Mrok i świt, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; Rostworowski E., O polską koronę, Wr. 1958; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kr. 1913 I–II; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy; Kr. 1887; Załęski, Jezuici, IV cz. 3; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Akta grodz. i ziem., XXV; Diariusze sejmowe z w. XVIII, I–II; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, Wr. 1967; Pamiętnik dziejów polskich, Zebrał S. Barącz, Lw. 1855; Teka Podoskiego, III 302, 319, IV 19, 103, 116, 119; Vol. leg., VI 609; – „Kur. Pol.” 1760 nr 9, 12, 13, 17; – AGAD: Arch. Roskie XVII/7 (46 listów P-ego z l. 1751–8 do J. K. Branickiego), Arch. Radziwiłłów Dz. V teka 282 nr 12 268 (27 listów P-ego z l. 1736–58 do Radziwiłłów); B. Czart.: rkp. 562 s. 476, rkp. 5922 nr 31711–31712, 31717, 31719–31720; B. Jag.: rkp. 879, 910, 6147 t. 11, 6307; B. Narod.: rkp. 3247, 3251, 3258, 6675, 6913; B. Ossol.: rkp. 91, 210, 453, 454, 704, 1311, 1411, 2803, 5424; B. PAN w Kr.: rkp. 3599; Staatsarchiv w Dreźnie: Geheimes Kabinett, Loc. 2099, Fasc. 33 (12 listów P-ego z l. 1744–55).
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska